تا اینجا دانستیم که نوشتن حدیث، در زمان پیامبر ص شروع شده و در عهد صحابه (رضی الله عنهم) با سیری ترقی آمیز ادامه داشته است. کتابت حدیث در عصر تابعین به بالاترین مدارج شیوع و عمومیت خود رسید و در اواخر همین عصر بود که تدوین حدیث، به صورت کتب و رسائل آغاز گشت.
ضرورت تدوین حدیث
قرن اول با همه شکوه خویش سپری می‌شد و احتیاج به تدوین احادیث رسول الله ص روز به روز مجسم‌تر و بزرگتر می‌شد. از این رو علما و محدثین تابعی برای بر آوردن این نیاز دینی، دست به کار شدند.
ضرورت تدوین حدیث، که تنها راه برای جلوگیری از نابود شدن احادیث تشخیص داده شده بود، بیشتر از دو ناحیه شدت می‌یافت:
الف- اکثر صحابه (رضی الله عنهم) که بیشترین اعتماد بر حافظه آنها بود و با ازدیاد فتوحات، به سرزمین‌های دور و دراز منتشر شده بودند، از دنیا رفته بودند. و از این طرف، در تابعین نیروی حفظ و ضبط به آن میزان نبود که عموماً بر آن اطمینان داشته شود.
ب- مطالبی که در حافظه‌ها به حصار کشیده شده‌اند، به هر حال زمانی از ذهن بدر می‌روند و یا کم و بیش می‌گردند. آنها همسان با مطالب نوشته شده، محفوظ نخواهند ماند[145].
با توجه به این دو حالت، تابعین ناگزیر از تدوین حدیث شدند و اولین فرمان قانونی و رسمی برای اینکار، درست در آخرین سال‌های سده‌ی اول هجری صادر شد.
فرمان تاریخی عمر بن عبدالعزیز
در صفحات پیشین گفته شد که حضرت عمر فاروق(رض) نخستین کسی بود که در صدد نوشتن تمام احادیث نبوی ص بر آمد و بنابر مصالحی نتوانست به این کار دست زند. خداوند این افتخار را به نام یکی از افراد سلاله‌ی پاک وی رقم زده بود. آن فرد، عمر بن عبدالعزیز (در گذشته‌ی 101 ھ ق) بود که از جانب مادرش به عمر فاروق س می‌پیوندد [146]. عمر بن عبدالعزیز، در امانت، اجتهاد و شناخت احادیث و آثار شخصیت مسلم داشت. او به دلیل اینکه در ارکان و نظام آسمانی اسلام، زندگی و روحی دوباره بخشید، به لقب پر افتخار مجدد هزاره‌ی اول اسلام ملقب شده است. عمر بن عبدالعزیز در دادگستری و خدمت به اسلام، پس از خلفای راشدین همتا ندارد. وغالباً با توجه به همین خصوصیت بوده است که او را عمر دوم می‌نامند.
عمر به محض روی کار آمدنش به خلافت، در سال 99 ھ حکم اساسی و مشهور خویش را به والی مدینه ابوبکر بن حزم که عالمی بزرگوار و ماهر در شناخت احادیث و آثار بود، بدین مضمون صادر کرد:
«انظر ما كان من حديث رسول الله غأو سنته أو حديث عمر أو نحو هذا، فاكتبه لي فإني قد خفت دروس العلم وذهاب العلمـاء»[147]. «ببین آنچه از حدیث رسول الله (صلّی‌الله علیه‌وسلّم) یا سنت فعلی و یا حدیث عمر یا مانند آن (آثار صحابه‌ی دیگر) وجود دارد، برایم بنویس؛ زیرا می ترسم علم مندرس و نابود گردد و علما از میان بروند».
ابوبکر حزمی در تعمیل فرمان مزبور، سعی بلیغ نمود و کتابهای زیادی از احادیث رسول الله ص و آثار صحابه (رضی الله عنهم) ترتیب داد. این کتب بدست عمر نرسید و او در سال 101 هجری (پس از دو سال خلافت) از دنیا رفت.
این خلیفه‌ی بزرگوار، در مدت کوتاه خلافت خویش، علاوه بر ابوبکر حزمی به شعبی و ابن شهاب زهری دو تن از محدثان برجسته‌ی زمان خویش نیز این دستور را داده بود که در نتیجه‌ی آن، امام زهری دفترهای بسیار زیادی حاوی احادیث تهیه کرد و عمر بن عبدالعزیز توانست نسخه‌هایی از آنها را بر سرتاسر قلمرو خویش ارسال دارد. به گمان زیاد، کتب زهری اولین کتب مدونه هستند که به دست امت اسلامی رسیدند و این موفقیتی بزرگ و سر آغازی پر شور در تاریخ تدوین حدیث به طور رسمی به شمار می‌رود.
تالیفات اواخر قرن اول هجری
سال‌های نهایی قرن اول، دوران شروع تدوین حدیث به حیثیت رسمی به حساب می‌آید. کتاب‌هایی که در این سالها به منصه‌ی ظهور رسیدند، هر کدام به نوعی نتیجه‌ی دستور سابق الذکر عمر دوم می‌باشد. اکنون کتب تدوین یافته‌ی این دوره را، فهرست وار مرور می‌نماییم.
1- کتب ابوبکر- همان تالیفات متعددی است که بنا به حکم عمر بن عبدالعزیز نوشته شد و هنوز به خلیفه نرسیده بود که وی دار فانی را وداع گفت[148].
2- دفاتر زهری- امام زهری (م 124 هـ) به دنبال دستور خلیفه، بیشترین احادیث را جمع آوری نمود و نسخه‌های املاء شده‌ی دفترهای متعددش توسط خلیفه به اکناف بلاد اسلامی منتشر شد.
3- ابواب شعبی- تدوین یافته‌ی عامر بن شراحیل شعبی (م 103 هـ) است و در تاریخ تدوین حدیث، نخستین کتابیست که در آن احادیث بر حسب مضامین خویش، تحت بابهای مستقل درج شدند. علامه شعبی در زمان عمر بن عبدالعزیز از طرف خود او، قاضی کوفه بود. از این رو به گمان قریب به یقین، کتاب محبوب وی در تعمیل فرمان خلیفه نگاشته شده است.
4- سنن مکحول- این کتاب را امام ابن مکحول (م 101 هـ) نوشته است. به ظاهر این کتاب نیز طبق فرمان عمر بن عبدالعزیز نوشته شده؛ چون حضرت مکحول در دوران خلافت وی، قاضی بوده است.
5- رساله سالم بن عبدالله (م 106 هـ)- این رساله شامل احادیثی مربوط به صدقات می‌باشد. رساله‌ی سالم نیز در تعمیل فرمان عمر بن عبدالعزیز نوشته شده است.
6- صحیفه همام بن منبه- امام همام (م 101 هـ) نیز هم عصر عمر بن عبدالعزیز بود. او مجموعه‌ی حدیثش را که از استادش حضرت ابوهریره(رض) گرفته بود، در همین سالها برای شاگردش – معمر بن راشد – روایت کرد و آخر کار عین صحیفه را به دو سپرد[149].
پانوشت‌ها:
[145]- انورشاه کشمیری، انوارالباری، ج: 1، ص: 23.
[146]- زنجیره‌ی نسب عمر بن عبدالعزیز بدین ترتیب است: عمر بن ام عاصم بنت عاصم بن عمر بن الخطاب. (تاریخ الخلفاء سیوطی، ص: 238).
[147]- امام محمد، موطا، ص: 389.
[148]- در تسمیه و تعریف پنج کتاب اول تلخیصاً از درس ترمذی، جلد اول، صفحه‌ی 45، مدد گرفته ایم.
[149]- ن، ک: آثار الحدیث، ج: 1، ص: 373.
نظرات